Słonecznik – wykorzystanie i korzyści z uprawy

Powierzchnia zasiewów słonecznika zarówno na świecie, jak i w Europie, wzrasta. W 2001 roku na świecie uprawiano ponad 17 mln ha, zaś w Europie 9,74 mln ha tej rośliny. W 2019 roku na świecie obsiewano prawie 27,37 mln ha, a w Europie ponad 19,3 mln ha. W Polsce w 2001 roku słonecznik był uprawiany na 764 ha, a w 2021 roku na 19251 ha. Najwięcej produkowaliśmy go jednak w 2018 roku, gdyż na powierzchni 5670 ha. Założenia Europejskiego Zielonego Ładu oraz zmiany klimatu i trendów konsumenckich sprawiają, że słonecznik staje się rośliną, której znaczenie w naszym kraju może wzrastać. Słonecznik to roślina, która może być wykorzystywana wielokierunkowo, a jej uprawa może przynieść wymierne korzyści nie tylko z ekonomicznego punktu widzenia, ale także z powodu pozytywnego wpływu na środowisko.

Słonecznik - korzyści z uprawy

Słonecznik zwyczajny (Heliantus annus L.) należy do rodziny astrowatych (Asteraceae), dzięki czemu będzie ciekawą alternatywą dla monokultury zbożowej lub popularnego w naszym kraju płodozmianu zbożowo-rzepaczanego. Pamiętać należy jednak o tym, że słonecznik i rzepak atakowane są przed podobne choroby, dlatego nie powinno się uprawiać słonecznika po rzepaku i odwrotnie. Niemniej jednak jako roślina oleista jara może zastąpić rzepak na stanowiskach, na których występuje kiła.

Słonecznik to roślina jara o relatywnie krótkim okresie wegetacji. Najwcześniejsze odmiany są gotowe do zbioru nawet 90–120 dni po siewie, późniejsze po 120–160 dniach. Z tego też powodu słonecznik sprawdzi się również na polach, gdzie niemożliwe jest zasianie zbóż ozimych bądź doszło na nich do wymarznięć. Dużą zaletą słonecznika jest także jego rozbudowany system korzeniowy, dzięki czemu pobiera on składniki pokarmowe oraz wodę z głębszych warstw gleby. Z tego powodu uważa się, że roślina ta jest bardziej odporna suszę w porównaniu do innych roślin uprawnych.

Jednak należy pamiętać o tym, że plon ogólny i zawartość oleju może być mniejszy, gdy susza wystąpi w krytycznych fazach rozwoju słonecznika, a szczególnie w okresie kwitnienia. Uważa się, że średni plon słonecznika można uzyskać przy opadach w ilości 300 mm w ciągu sezonu, natomiast opady na poziomie 500–750 mm wymagane są do tego, by uzyskać jego wyższe plony. Zaletą słonecznika jest również to, że można uprawiać go na różnego rodzaju glebach, niemniej jednak wyższe plony uzyskuje się na glebach przeznaczonych pod uprawę pszenicy i kukurydzy.

Ciekawą cechą słonecznika jest to, że wydziela on substancje allelopatyczne o właściwościach fitotoksycznych. Uważa się, że mogą one ograniczać wzrost siewek takich chwastów jak zaślaz pospolity, bieluń dziędzierzawa, powój, gorczyca polna oraz innych. Niepodważalną zaletą uprawy słonecznika są jego walory krajobrazowe. Dodatkowo jest on także rośliną miododajną, zapylaną przez owady z rodziny błonkówek, czyli m.in. przez pszczołę miodną. Decydując się na uprawę tego gatunku, wspieramy ochronę zapylaczy. Możemy również postawić pasiekę lub zacząć współpracę z pobliskim pszczelarzem.

Słonecznik – wykorzystanie

Słonecznik to roślina, która ma wiele zastosowań. Dwoma głównymi kierunkami produkcji jest uprawa na nasiona do bezpośredniego spożycia lub do przetwórstwa, np. na olej. Słonecznik jest czwartą spośród roślin oleistych co do wielkości uprawy. Nasiona przeznaczane są do produkcji żywności i pasz, natomiast wysuszone łodygi oraz olej mogą posłużyć do produkcji biopaliw.

Warto również wiedzieć o tym, że słonecznik wykorzystywany jest do produkcji lekarstw, szczególnie w leczeniu schorzeń płuc. Niektóre części rośliny mogą być wykorzystywane do produkcji barwników w przemyśle odzieżowym, bodypaintingu (czyli malowania ciała), farb czy w innych gałęziach przemysłu. Z powodzeniem wykorzystywany jest również do produkcji kosmetyków. Z racji swoich walorów ozdobnych słonecznik uprawiany jest także na kwiaty cięte. Ciekawym wykorzystaniem łodyg słonecznika jest produkcja papieru. Jadalne są również płatki kwiatowe słonecznika, stąd może on być ciekawym produktem dla lokalnych restauracji.

Jednym z kierunków produkcji słonecznika jest pozyskiwanie oleju. Olej słonecznikowy jest drugim z najczęściej wybieranych olejów spożywczych. Jest on bogaty w wielonienasycone kwasy tłuszczowe (bogaty w kwasy omega- 6, ale ubogi w omega-3) oraz witaminę E. Ze względu na zawartość kwasów wielonienasyconych nie jest zalecany do smażenia, ale można używać go do dressingów, pieczenia, sałatek oraz produkcji margaryny. Olej znajduje szerokie zastosowanie w produkcji kremów i olejków eterycznych. Wytłoki po oddzieleniu oleju stanowią źródło wartościowej paszy. Nasiona słonecznika mogą być wykorzystywane do produkcji żywności dla ludzi i paszy dla zwierząt. Są one źródłem aminokwasów, białek, błonnika, witamin: A, E, B1, B6, kwasu foliowego i niacyny oraz takich składników pokarmowych, jak selen, miedź, cynk i żelazo.

Łuskane nasiona słonecznika są natomiast bogate w metioninę i cysteinę, co czyni je pożądanym składnikiem w diecie ludzi i zwierząt. W kuchni nasiona wykorzystywane są jako dodatek do sałatek, pieczywa, ciast, jogurtów, płatków śniadaniowych, granoli, owsianki, a także przekąsek. Można je podawać w postaci prażonej, surowej oraz pieczonej. Z powodzeniem sprawdzą się również do produkcji kiełków, chałwy i masła roślinnego, które w porównaniu do masła orzechowego nie jest alergizujące. Z nasion słonecznika można produkować również mąkę, która może być ciekawą alternatywą dla osób z nietolerancją glutenu.

Natomiast w żywieniu zwierząt słonecznik może być wykorzystywany jako makuch, kiszonka oraz nasiona. Te ostatnie znajdują zastosowanie w produkcji karm dla ptaków i ryb. Słonecznik to nie tylko roślina o wartości żywieniowej czy energetycznej, ale również roślina ceniona za swe właściwości fitoremediacyjne.

Słonecznik ma zdolność do akumulacji w korzeniach oraz liściach takich metali ciężkich, jak ołów, kadm, miedź, cynk, kobalt, a także szkodliwych związków chemicznych, np. policyklicznych węglowodorów aromatycznych czy polichlorowanych bifenyli. Roślina ta wykorzystywana była przy renowacji gleb po wybuchu elektrowni jądrowej w Czarnobylu.