Aktualna rekomendacja ochrony zbóż przed patogenami

Kondycja zbóż od siewu po zbiór podlega nieustannej presji czynników środowiska. Należą do nich zarówno te nieinfekcyjne, np.: dostępność składników pokarmowych, wody, nasłonecznienie, jak i infekcyjne, wśród których dominują patogeniczne grzyby. Przebieg pogody - towarzyszący wegetacji zbóż - udowadnia, że wydajność agroekosystemów limitowana jest temperaturą oraz wilgotnością, a scenariusz zmian klimatycznych stał się rzeczywistością. Ciepła jesień, bezśnieżna zima lub przeciwnie zaledwie kilkudobowe drastyczne spadki temperatury z obfitymi opadami śniegu, opady deszczu w okresie zimowym i długa, chłodna wiosna z deficytem wody po ruszeniu wegetacji zbóż wymuszają adaptację praktycznych działań w zakresie agrotechniki i ochrony roślin przed patogenami. Oprócz doboru odmiany również czynniki środowiskowe bezpośrednio wpływają na kompleks mikroorganizmów decydujących o kondycji roślin i często stymulują zagrożenie mikroorganizmami chorobotwórczymi.

Liczne mikroorganizmy zdeponowane w glebie stanowią kompleks wywołujący zgorzel siewek czy grzyby występujące w tarczce i w zarodku nasion (Ustilago – główni sprawcy Fusarium spp. – powodujący zgorzel siewek, fuzaryjną zgorzel podstawy źdźbła, fuzariozę liści i kłosów), na powierzchni ziarniaków (Parastagonospora nodorum – septorioza plew, Blumeria graminis – mączniak prawdziwy zbóż, Alternaria alternata – czernienie kłosów, Fusarium spp., Puccinia – rdze), w okrywie owocowo-nasiennej (Tilletia controversa, Tilletia indica – śnieć karłowa, indyjska, Fusarium spp.) oraz w bruzdce ziarna (Tilletia caries – śnieć cuchnąca), a infekujące jeszcze w okresie wegetacji możemy ograniczać zaprawianiem ziarna. Ten zabieg ma charakter plonochronny, a nie plonotwórczy, czyli nie gwarantuje wzrostu plonowania, a istotnie ogranicza jego straty.

Wiosenna obsada oraz dobra kondycja zdrowotna roślin gwarantują zadowalające plonowanie. Ważnym aspektem wiosennego monitoringu uprawy jest lustracja roślin - zarówno aparatu asymilacyjnego, pochew liściowych, jak i korzeni. Jest to ważne, ponieważ już jesienią może dojść do infekcji roślin grzybami, co wiosną skutkuje wzrostem nasilenia objawów: mączniaka prawdziwego zbóż i traw, septorioz, fuzarioz czy łamliwości źdźbła zbóż. Dlatego wkrótce po ruszeniu wegetacji należy zaplanować zabieg ochrony kształtującej się podstawy źdźbła i aparatu asymilacyjnego.

Typowe i specyficzne objawy chorób podsuszkowych: łamliwości źdźbła, fuzaryjnej zgorzeli, ostrej plamistości oczkowej czy zgorzeli podstawy źdźbła diagnozujemy dopiero przed zbiorem. Jednak ochrona roślin, a tym samym plonu, musi być zrealizowana w fazie 28-33 BBCH.

Fuzaryjną zgorzel podstawy źdźbła powoduje wiele gatunków rodzaju Fusarium i niezależnie od przebiegu pogody grzyby te corocznie stanowią zagrożenie zdrowotności zbóż. Sprawca fuzaryjna zgorzel podstawy źdźbła ostrej plamistości oczkowej, Ceratobasidium cereale, oprócz tolerancji na suszę, wytwarza mikroskleroty, które ułatwiają przetrwanie stresu wodnego i termicznego. Natomiast grzyby rodzaju Oculimacula, powodujące łamliwość źdźbła zbóż i traw, tworzą dwa typy wzrostowe różniące się sposobem rozprzestrzeniania w tkankach roślinnych. Typ R zasiedla wiązki przewodzące i wolno przerasta tkanki, ograniczając przenoszenie składników pokarmowych do rozwijającego się kłosa. Forma W przerasta przestrzeń międzykomórkową w tkankach źdźbła i, mimo szybkiego tempa rozwoju grzybni, powoduje mniejsze straty plonu, odżywiając się pasożytniczo jedynie w komórkach miękiszu źdźbła.

Zabieg T1 należy ukończyć z fazą strzelania w źdźbło, pamiętając, że część patogenów inkubuje się bardzo długo w roślinie i nie dostrzegamy objawów nawet do trzech  tygodni wegetacji, np. łamliwości źdźbła zbóż czy septoriozy paskowanej. Przeciwnie część patogenów ujawnia pierwsze objawy wkrótce po infekcji i w imponującym tempie opanowują wyższe partie łanu, np. mączniak.

Grzyb powodujący mączniaka prawdziwego zbóż i traw, zwykle zimujący na samosiewach i oziminach stanowiących wiosną źródło infekcji, inkubuje się w roślinie od 5 do 10 dni.

Po tym czasie na roślinach widoczne są objawy w postaci stadium konidialnego – obfitej, białej, kłaczkowatej grzybni, a następnie widać stadium workowe – ciemne, kuliste owocniki. Warto podkreślić, że sprawca mączniaka prawdziwego do infekcji nie potrzebuje wody, a nawet zwilżenia liści. Dzieje się tak, ponieważ zarodniki dokonujące wtórnych zakażeń mają ponad 70% wody w składzie, co zapewnia im skuteczną ekspansję w łanie. Grzyb jest bezwzględnym pasożytem i uzależniony od żywej tkanki nie prowadzi do nagłej śmierci żywiciela, ale powoli toczy proces chorobowy, zapewniając sobie składniki pokarmowe kosztem jeszcze asymilującej rośliny. Bilans przynosi jednak straty: więdnięcie, ograniczenie wydajnościfotosyntezy i intensyfikację transpiracji, co przy deficycie wody pogłębia spadki plonu.

Kryterium doboru substancji aktywnych oraz intensywność programu ochrony należy zatem określić po lustracji pola z uwzględnieniem sprawców chorób i orientacyjnych progów szkodliwości. W bieżących uwarunkowaniach produkcji roślinnej substancjami aktywnymi rekomendowanymi w zabiegu T1 są: protiokonazol, triazol zapewniający systemiczną ochronę przed patogenami oraz spiroksamina, która dodatkowo mobilizuje wchłanianie i dystrybucję triazoli.

W przypadku silnej presji kompleksu chorób podsuszkowych uzasadnione jest zastosowanie cyprodynilu skutecznego względem Fusarium, Ceratobasidium i obu form (R i W) sprawcy łamliwości źdźbła zbóż. Ponadto udział fenpropidyny w mieszaninie substancji aktywnych pozwoli na ograniczenie sprawców chorób liści, np. mączniaka nawet w niskich temperaturach. Substancja ta reprezentuje morfoliny, które są skuteczne w niskiej (od 4ºC) temperaturze typowej dla wiosennej aury.

Wzrost temperatury towarzyszy fazie strzelania w źdźbło, która trwa od 24 do 39 dni. W tym czasie monitoring zdrowotności zbóż ujawnia nasilanie objawów mączniaka prawdziwego, brunatnej plamistości liści, septorioz czy rdzy. Dlatego też w cyklu wegetacyjnym zbóż kluczowym zabiegiem będzie ochrona liścia flagowego i podflagowego. Liście najwyższego piętra decydują bowiem o gromadzeniu około 60-70% plonu. Dobór środka ochrony roślin w zabiegu T2 powinien uwzględnić ochronę przed patogenami powodującymi mączniaka prawdziwego, septoriozy: paskowaną i plew, fuzariozy liści, askochytozę, brunatną plamistość, rdze: brunatną, żółtą oraz poprawić wydajność aparatu asymilacyjnego, np. wydłużając okres zieloności liścia i efektywne gromadzenie plonu. W ostatnich latach znaczenie gospodarcze i straty z powodu septorioz rosną. Charakterystyczne objawy septoriozy paskowanej to wydłużone nekrozy z drobnymi, ciemnymi punktami – pyknikami, w których obficie powstają zarodniki.

Te wraz z wodą, która jest konieczna do rozprzestrzeniania Zymoseptoria tritici, dokonują infekcji kolejnych roślin w łanie. Silnie porażone rośliny są nieefektywne fotosyntetycznie i przedwcześnie zamierają. Objawy septoriozy paskowanej można pomylić z septoriozą plew na liściu. Ta choroba niesie równie duże ryzyko strat plonu, ponieważ grzyb, infekując wyższe piętra łanu, osiąga kolejno kłos i może skutkować nawet 60% spadkiem plonowania. Znaczne straty plonu przynoszą też grzyby powodujące rdze. W jednym skupieniu poduszeczkowato ułożonych zarodników sprawcy rdzy brunatnej, którego żywotność wynosi około 20 dni, codziennie może powstać 3000 zarodników, a 33% z nich ma zdolność infekcyjną.

Sprawca rdzy brunatnej, podobnie jak mączniaka prawdziwego, nie potrzebuje do skutecznej infekcji wody. W okresach wegetacji zbóż, kiedy zimą notuje się długotrwałe mrozy, grzyb nie jest w stanie przetrwać. Jednak łagodna zima pozwala zachować silny potencjał patogeniczny i choroba ujawnia się w uprawach w okresie strzelania w źdźbło. Porażenie pszenicy przez P. recondita jesienią jest krytyczne, ponieważ powoduje ograniczenie rozwoju systemu korzeniowego, ogranicza krzewienie i pogarsza zimowanie roślin.

Optymalnym terminem prowadzenia zabiegu T2 będzie etap wykształcenia liścia flagowego do początku kłoszenia. Fazy rozwojowe zbóż optymalne do tego zabiegu określa się w zakresie od 39 do 51 BBCH. Jednak w praktyce ważne jest terminowe (zwykle jest to tylko 8 dni) działanie w zakresie ochrony roślin skorelowane z postępem rozwoju roślin w bieżących warunkach pogodowych, ponieważ opóźnienie zabiegu T2 może stworzyć długą ekspozycję roślin niechronionych na czynniki chorobotwórcze. Dobór środka ochrony roślin powinien być sprzężony z nasileniem objawów chorób i zawierać substancje aktywne o różnych mechanizmach fungistatycznego działania. Dobrą praktyką w zabieseptorioza paskowana liści gu T2 jest zapobieganie, a nie działanie interwencyjne.

Wiadomo, że SDHI, strobiluriny i triazole są skuteczne do ograniczenia septorioz. Fenpropidyna, metrafenon, strobiluriny, proguinazid, quinoxyfen, spiroksamina są efektywne względem mączniaka prawdziwego. Zaś rdze ograniczamy SDHI, strobiluryną, triazolami, spiroksaminą i morfolinami. Wysoką skutecznością ograniczania rdzy brunatnej i żółtej oraz utrzymaniem zieloności liścia wyróżnia się hamujący dehydrogenazę bursztynianową komórek grzybów solatenol (benzowindyflupyr), który wraz z triazolami, np. tebukonazolem, inhibitorem ergosterolu, działa zapobiegawczo w szerokim spektrum ograniczania patogenów liści.

W uprawie zbóż jakościowych warto pamiętać, że zabiegi fungicydowe pośrednio kształtują parametry plonu, np. część substancji aktywnych przedłużając zieloność liścia, gwarantuje wzrost zawartości białka i glutenu w ziarnie.

Zabieg ochrony kłosa, optymalny w fazie 51-59 BBCH – T3 jest ważny w produkcji nastawionej nie tylko na ilość, ale także na jakość plonu. Część wymienionych grzybów przerasta rośliny w górę łanu. Inne z wiatrem, na ciele owadów czy podczas prac agrotechnicznych w postaci zarodników dostają się bezpośrednio na kłos.

Przykładem mogą być toksynotwórcze grzyby Fusarium powodujące fuzariozę kłosów, Parastagonspora nodorum - sprawca septoriozy plew, czy Puccinia stiiformis (rdza żółta) objawiająca się na plewach. W sezonach z wysoką wilgotnością kłosy są zasiedlane przez grzyby czerniowe – Cladosporium i Alternaria, co dodatkowo pogarsza jakość ziarna w okresie przechowywania.

W zabiegu T3, oprócz oceny poziomu nasilenia objawów chorób, należy pamiętać o strategii antyodpornościowej, tzn. dobrać substancje aktywne skuteczne, ale o innym mechanizmie działania w ograniczaniu rozwoju grzybów niż stosowane wcześniej.

Skuteczność względem patogenów kłosa wykazuje wiele substancji aktywnych, które mimo zakresu działania rozporządzeniami wykonawczymi Komisji Europejskiej, stopniowo znikają z listy dopuszczonych do stosowania. W grupie triazoli, które pozostaną w obrocie, znajduje się metkonazol, który hamuje syntezę ergosterolu w komórkach patogenów, dzięki czemu grzyby nie wytwarzają ściany komórkowej. Ostatni zabieg ochrony fungicydowej zbóż jest szczególnie ważny w warunkach wysokiej wilgotności, ponieważ te stymulują rozwój grzybów oraz ich zdolność do produkcji szkodliwych mykotoksyn. Ochrona kłosa przed patogenami ma największe znaczenie w produkcji zbóż jakościowych i pozwala eliminować część grzybów przenoszonych z materiałem nasiennym.

Stały monitoring stanu zdrowotnego zbóż w okresie wegetacji powinien być podstawą wyznaczania kierunku i intensywności ochrony przed patogenami.