Kukurydza - podstawowe zasady agrotechniki

Różnorodność form botanicznych, zdolności przystosowywania się do różnych warunków środowiskowych, a wreszcie hodowla nowych odmian sprawiają, że zasięg geograficzny uprawy kukurydzy, gatunku o dużych wymaganiach klimatycznych, systematycznie zwiększa się - również w warunkach na terenie Polski.

Kukurydza należy do roślin ciepłolubnych, dlatego szybko kiełkuje - w temp. > 10°C. W dalszych fazach największy przyrost masy kukurydzy następuje przy temperaturze > 18-20°C, która uznawana jest w warunkach klimatycznych Polski za optymalną dla jej wzrostu i rozwoju. W warunkach niższych temperatur kiełkowanie i wschody są opóźnione, nierówne i niepełne. Temperatura powietrza > 23°C oraz niska wilgotność w okresie kwitnienia pogarszają uziarnienie kolb - w tych warunkach pyłek kukurydzy szybko traci swoją żywotność i nie wszystkie kwiatki zostają zapylone.

Pomimo oszczędnej gospodarki wodnej, na co wskazuje niski współczynnik transpiracji (180-245) oraz dobrze rozwiniętego i głęboko sięgającego systemu korzeniowego, duże ilości suchej masy, którą kukurydza wytwarza, powodują, że gatunek należy do roślin o dużym zapotrzebowaniu na wodę. Największe zapotrzebowanie na wodę w okresie wegetacji przypada na kwitnienie (wiechowanie), tj. od połowy lipca do połowy sierpnia - w pełni zaspokojone równomiernie rozłożonym w tym czasie opadem rzędu ok. 150 mm. Kukurydza jest gatunkiem mało wymagającym w odniesieniu do przedplonu, a jednocześnie sama stanowi korzystny przedplon, często wykorzystywany w zmianowaniach z dużym udziałem zbóż kłosowych. Monokultura sprzyja kompensacji chwastów jednoliściennych, przede wszystkim prosowatych, których zwalczanie jest uciążliwe. 

Ponadto kukurydza uprawiana w monokulturze jest silniej niż w zmianowaniu porażana głownią guzowatą.

Wybór stanowiska pod kukurydzę, zwłaszcza przeznaczoną do uprawy w plonie głównym na ziarno, należy uzależnić od żyzności gleby. Kukurydza nie ma wysokich wymagań glebowych, stąd można ją uprawiać na różnych glebach z wyjątkiem podmokłych, zimnych, bardzo ciężkich i ilastych oraz suchych, piaszczystych. Odpowiednie pod jej uprawę są gleby głębokie, próchniczne, o dużej pojemności wodnej oraz ciepłe, przewiewne i zasobne w łatwo przyswajalne składniki pokarmowe.

Na glebach żyznych kompleksów pszennych i żytnich dobrych może być z powodzeniem uprawiana po roślinach zbożowych, nawet przy ograniczonym nawożeniu organicznym lub przy jego braku.

Na glebach słabych pod kukurydzę należy przeznaczać stanowiska po lepszych przedplonach (okopowe, bobowate, mieszanki motylkowatych z trawami). W doborze odmian kukurydzy występują wyłącznie odmiany mieszańcowe, u których efekt heterozji, np. w postaci wysokiego plonowania, nie przenosi się na kolejne pokolenia i wyklucza reprodukcję własnego ziarna do obsiewu pól w kolejnych latach.

Rolnik, podejmując decyzję o wyborze odpowiedniej odmiany, powinien kierować się następującymi kryteriami:

• wymaganiami siedliskowymi,
• przeznaczeniem, tj. sposobem wykorzystania, np. ziarno, kiszonka, biogaz itp.,
• plennością,
• odpornością na choroby i szkodniki.

Odmianę kukurydzy do siewu dobieramy jednak przede wszystkim na podstawie odpowiedniej klasy wczesności (FAO) dostosowanej dla danego rejonu klimatycznego.

W Polsce wyróżniono 4 rejony klimatyczne dla uprawy kukurydzy, a jej mieszańce zgrupowano w 4 klasy wczesności FAO:

• bardzo wczesne - FAO do 190,
• wczesne - FAO 200-220,
• średniowczesne - FAO 230-250,
• średniopóźne - FAO 260-290.

Wyniki wieloletnich badań potwierdzają, że prawidłowy dobór mieszańca, zależnie od kierunku użytkowania, może nawet w 30% wpływać na plonowanie kukurydzy.

Najbardziej korzystne warunki klimatyczne dla uprawy kukurydzy występują w Polsce południowo-zachodniej i południowo-wschodniej (rejon I), gdzie kukurydzę można uprawiać na wszystkie kierunki użytkowania. Decydują o tym ciepło, najdłuższy w kraju okres wegetacji i korzystny rozkład opadów. W tych warunkach na ziarno można uprawiać nawet mieszańce średniopóźne (FAO 260-290).

W rejonie centralnym (II) na ziarno, obok mieszańców wczesnych, można uprawiać mieszańce średniowczesne o liczbie FAO do 250. Na kiszonkę zaleca się uprawę mieszańców średniowczesnych o liczbie FAO 230-250, a w latach ciepłych i o korzystnym dla kukurydzy rozkładzie opadów nawet mieszańce średniopóźne FAO 260. Mało korzystne warunki termiczne oraz krótki okres wegetacyjny w rejonie północnym (III) ograniczają uprawę kukurydzy do odmian bardzo wczesnych, wczesnych i średniowczesnych. Dominuje tu uprawa na kiszonkę, do której można wykorzystać odmiany wczesne oraz średniowczesne, których liczba FAO nie przekracza 240.

Zbliżone, mało korzystne warunki w rejonie podgórskim (IV) ograniczają uprawę kukurydzy wyłącznie na cele kiszonkowe, do których zaleca się wykorzystywanie odmian bardzo wczesnych i wczesnych o liczbie FAO nieprzekraczającej 210.

Kukurydza w krótkim okresie wytwarza dużą biomasę nadziemną (ok. 20 ton s.m. w ciągu 5-6 miesięcy), co wiąże się z dużymi potrzebami pokarmowymi. W uprawie ziarnowej wraz z 1 toną plonu kukurydza pobiera ok. 30 kg N, 10-15 kg P, 30 kg K oraz po ok. 10 kg SO₃, MgO, CaO.

Oprócz wysokiego zapotrzebowania na makroskładniki, zwłaszcza azot i potas, kukurydza wykazuje również stosunkowo wysokie zapotrzebowanie na mikroskładniki, zwłaszcza cynk, a w uprawie na ziarno, również na bor.

Potrzeby pokarmowe kukurydzy zaspokaja się zbilansowanym w odniesieniu do nich nawożeniem, co decyduje o jego efektywności.

W bilansowaniu potrzeb pokarmowych nawożeniem istotne znaczenie ma uregulowany odczyn gleby, którego wskaźnikiem jest pH gleby. Możliwy szeroki zakres pH gleby pod uprawę kukurydzy (5,5-7,0) związany jest z jej właściwościami - im gleba cięższa, tym większa wymagana wartość pH dla kukurydzy. Większy i silniejszy system korzeniowy tworzony przez kukurydzę przy optymalnym pH gleby umożliwia pobieranie składników pokarmowych z warstw głębszych, zwiększa odporność roślin na suszę, wzmacnia stabilność osobników w łanie.

O efektywnym nawożeniu mineralnym kukurydzy decyduje nie tylko uregulowany odczyn gleby. Nawożenie efektywne to nawożenie zbilansowane w odniesieniu do potrzeb kukurydzy wynikających z jej produkcyjności (rodzaj i wielkość plonu) oraz uwzględniające zasobność gleby w składniki pokarmowe i ich ilość dostarczoną z nawożeniem organicznym (obornik, słoma) i resztkami pozbiorowymi przedplonu.

Ponieważ kukurydza pobiera ok. 3-krotnie więcej potasu niż fosforu, przy stosowaniu nawozów wieloskładnikowych wskazanym jest wybór asortymentu o jak najszerszym stosunku fosforu do potasu. U kukurydzy, będącej rośliną ciepłolubną, często obserwujemy spowolnienie pobierania składników pokarmowych, zwłaszcza P, przy niskich temperaturach w początkowych fazach rozwojowych. W okresie przymrozków majowych oraz w czasie chłodnej pogody i na cięższych, zimnych glebach niedobór tego składnika objawia się poprzez zahamowanie rozwoju systemu korzeniowego i fioletowe przebarwienia liści.

Ponieważ kukurydza największe zapotrzebowanie na azot wykazuje w późniejszych fazach wzrostowo-rozwojowych (od wiechowania do wytwarzania kolb, tj. lipiec-sierpień) najefektywniejsze w nawożeniu przedsiewnym są nawozy azotowe wolno działające, zwłaszcza mocznik oraz wieloskładnikowe (Saletrzak czy RSM^®), których ilość może pokrywać 50-70% całej dawki azotu. Pogłówną część azotu należy zastosować tak późno jak tylko wysokość roślin (faza 4-6 liści, gdy roślina ma ok. 30-40 cm) umożliwia jego aplikację. W tym czasie azot najkorzystniej jest stosować w formie mocznika, na rośliny suche. Na glebach średnich i ciężkich charakteryzujących się dużą pojemnością sorpcyjną pełną dawkę azotu można zastosować przed siewem, przy dobrym przykryciu i wymieszaniu z  glebą.

Wyznacznikiem prawidłowej uprawy roli pod kukurydzę są: pulchność, korzystne stosunki powietrzno-wodne oraz odpowiednie dla roślin warunki cieplne. Wiązkowy system korzeniowy, głęboko przerastający glebę powoduje, że kukurydza negatywnie reaguje na zagęszczenie gleby w warstwie ornej, jak i w warstwach głębszych, natomiast pozytywnie na głębsze spulchnienie.

Siew kukurydzy należy wykonywać wg zasady: „najwcześniej jak to możliwe i tak późno jak to konieczne”. Wysiana wedle tej zasady kukurydza szybciej wschodzi i rozwija system korzeniowy, co pozwala efektywniej pobierać składniki pokarmowe oraz w większym stopniu wykorzystuje pozimowy zapas wody.

Ponadto wieloletnie obserwacje wskazują, że termin siewu wpływa na wilgotność ziarna podczas zbioru. Każdy dzień opóźnienia siewu wiosną to konieczność opóźnienia zbioru jesienią nawet o 4-6 dni. O możliwym terminie siewu kukurydzy decyduje temperatura gleby, a nie temperatura powietrza. Temperatura gleby w czasie siewu na głębokości 6-8 cm powinna wahać się od 6 do 8°C, co umożliwia szybkie spęcznienie ziarna i  wzrost korzonka zarodkowego oraz kiełka. Optymalny termin siewu przypada między 3. dekadą kwietnia w rejonie południowo-wschodnim i południowo-zachodnim a 1. dekadą maja w rejonach pozostałych.

Głębokość siewu kukurydzy zależy od rodzaju gleby i terminu siewu. Ze względu na dostępność wilgoci niezbędną w okresie kiełkowania należy kierować się zasadą: im gleba lżejsza lub późniejszy termin, to siew kukurydzy powinien być wykonany głębiej. Na glebach średnich i cięższych, a więc bardziej wilgotnych i zimnych oraz przy wcześniejszych siewach większość zaleceń jako optymalną głębokość siewu ziarna kukurydzy podaje 3-5 cm. Natomiast na glebach lżejszych i siewach opóźnionych głębokość siewu należy zwiększyć do 5-7 cm.

Kukurydza niezależnie od kierunku użytkowania odmiany wymaga równomiernego rozmieszczenia roślin na powierzchni, co determinuje jednakowe warunki rozwoju dla poszczególnych osobników. Gwarancję optymalnej gęstości siewu ziarna, a w rezultacie obsady powschodowej roślin daje siew punktowy ziarna. O obsadzie powschodowej roślin decyduje gęstość siewu ziarna oraz jego PZW. Gęstość ziarna to ilość ziarna (wyrażona w szt. ziarna na 1 m² lub 1 ha) wysiana na jednostce powierzchni. Z kolei PZW (wyrażona w %) to polowa zdolność wschodów, uzależniona przede wszystkim od miejscowych warunków siedliskowych oraz zdolności kiełkowania ziarna, która koryguje wartość gęstości siewu i obsady powschodowej.

obsada powschodowa [szt. x m^-2] = gęstość siewu [szt. x m^-2] · (PZW [%]) / 100

Optymalna obsada powschodowa kukurydzy, zależnie od wczesności i typu odmiany mieści się w zakresie od 6 do 12 roślin x m^-2. Zalecana obsada kukurydzy na jednostce powierzchni zmniejsza się wraz ze wzrostem liczby FAO - z ok. 12 do 7-8. Obsada kukurydzy uprawianej na kiszonkę jest zazwyczaj 10-15% większa od obsady kukurydzy uprawianej na ziarno. Rozstawa rzędów kukurydzy (szerokość międzyrzędzi) zależy od szerokości opon i  rozstawu kół ciągników używanych w czasie pielęgnacji oraz budowy maszyn do zbioru. W Polsce jest ona znormalizowana i wynosi 70-80 cm (standard to 75 cm).